Riget, sesong 1 (1994)

Det er litt vanskeleg å plassera denne serien i ein kategori. Det er svært mykje å le av, men det er ikkje ein humorserie. Det heile går føre seg på eit sjukehus, men det er ikkje ein typisk sjukehusserie. Det handlar litt om spøkelse, men det er ikkje ein spøkelsesserie. Her er òg ting å verta skremt av, i alle fall for sarte sjeler. Kanskje det enklaste er å seia at det er det motsette av Seinfeld - nokre meinte (rett nok feilaktig) at den serien handla om ingenting - og seia at dette er ein serie om alt.

Serien er svært underhaldande, mest på grunn av dei mange artige karakterane. Fru Drusse er heile tida innlagt på sjukehuset - ho lyg på seg sjukdommar som gjer at ho kan finna ut meir om dei mange spøkelsa ho trur finst på sjukehuset. Son hennar arbeider på sjukehuset, og vert motviljug med på alt mora bed om. Ein rav gal dokter treng ei sjuk lever for å koma vidare i forskinga si, og greier å overtala dei andre til å operera inn ei sjuk lever i kroppen hans. Ein anna dokter driv ein slags svartebørs. Dei to i oppvasken veit om alt som skjer i heile huset, men held det for seg sjølv. Son til direktøren er i praksis på sjukehuset - han er aldeles uinteressert i faget, men liker (minst) ei av dei som jobbar der svært godt. Ein annan legestudent toler ikkje å sjå blod. 

Så det er mykje å ta av, og den beste av alle er den svenske dokteren Stig Helmer. Han er dårleg i faget sitt, men meiner at alle må sjå opp til han. Mest av alt vil han tilbake til Sverige, men han kan ikkje reisa før han får ordna opp i klagesaka frå foreldra til ei jente han har øydelagt under ein hjerneoperasjon.

Det er finfine greier. Eg såg serien då han gjekk på fjernsyn i gamle dagar, men likar han like godt no. Kanskje betre - eg ler i alle fall meir no. Trur eg.

Guffen tilrår. 

Meir Riget på kulturguffebloggen
Sesong 2 (1997)
Exodus (2022)

John Aizlewood. Radiohead. Life In A Glasshouse (2022)

Eg høyrde vel meir på Radiohead i gamle dagar, men eg gler meg framleis kvar gong eg høyrer noko av dei. I 90-åra vart dei av og til framstilt som ein del av Britpop-bølgja, men dei var (og er) langt meir interessante enn Britpop-banda. Dei laga musikk av di dei ville/måtte laga musikk, ikkje av di dei ville verta rike og berømte. Filmen Meeting People is Easy viser kor uinteresserte dei var i den delen av musikarlivet.

Denne boka tek oss med gjennom historia deira. Det er ikkje den boka som grev djupast, men ho grev djupt nok til at det vert interessant. Kvart kapittel handlar (som regel) om ei av platene deira, der Aizlewood fortel om hendingar knytt til dei fem i bandet, om hendingar knytt til plateinnspelinga og om eventuelle turnear, i tillegg til at han går gjennom plata, song for song. Det er ei løysing som fungerer heilt fint, og som viser fleire ting, mellom anna desse:

Dei er heile tida på leiting etter noko nytt - dei har inga interesse av å kopiera seg sjølv. Dei er uvanleg oppegåande folk - fire av dei fem har fullført ei universitetsgrad. Thom Yorke får ei meir og meir sentral rolle i bandet. 

John Aizlewood skriv lett og ledig. Eg kjenner han fyrst og fremst frå engelske musikkblad, men har òg lese ei bok han skreiv om fotball. I den boka er han rimeleg morosam. Av og til kjem det nokre komiske glimt her òg, men stort sett er han sakleg og god.

Guffen tilrår.

Meir Radiohead på kulturguffebloggen
Meeting People Is Easy (1998)
Dai Griffiths: OK Computer (2004)

Ottar Grepstad: Bokhistorier (2022)

Alt før han vart direktør i Nynorsk kultursentrum arbeidde Ottar Grepstad med å dokumentera den nynorske skriftkulturen. Det heldt han fram med dei bortimot tjue åra han var direktør der, og det held han fram med etterpå. Denne omfangsrike boka fortel om bøker og forfattarar, men ho fortel mest om nokre utvalde forlag. 

I den delen skriv han om 46 små og store forlag. Mange av desse gav ut bøker på fleire språk, men det er nynorskdelen av utgjevingane deira som er mest interessante for Grepstad. Han fortel om personar som stod bak forlaga, og han fortel om forfattarar som var knytte til forlaga. Nokre forlag levde lenge, andre hadde eit kortare liv. Nokre gav ut mange bøker, andre hadde få utgjevingar. Nokre eksisterer framleis, andre har teke kveld for lenge sidan. Nokre omtalar er lange medan andre er korte, og det er som regel interessante poeng han dreg fram. I boka er det òg bibliografiar for fleire av forlaga.

Før han kjem til forlagsbolken får me ein del andre bokhistorier, og også denne delen av boka er lesverdig. Grepstad har enorme kunnskapar om dette feltet, og det er flott at han deler av kunnskapen. Boka er trykt i eit avgrensa opplag, men innhaldet må ha interesse for svært mange.

Guffen tilrår. 

Meir Grepstad på kulturguffebloggen
Avisene som endra Noreg (2010)
Historia om Ivar Aasen (2013)
Vinje-bibliografien (2017)
Forfattarens skriftstader (red., 2018)
Aasen-bibliografien (2018)
Brent ord (2022)
Den bortkomne Aasen-visa (2023)

Gulltransporten (2022)

Av og til lurer eg på kva norsk film skal ta seg til når dei går tomme for tema frå andre verdskrigen. Av og til ser eg lyst på det, andre gonger tenkjer at eg at dei kjem til å snu bunka og laga nye versjonar av dei same filmane, slik tilfellet var med Ni liv.  

Denne filmen fortel om kampen for å redda dei norske gullreservane. Gullet vert flytta frå Noregs Bank i Oslo - fyrst til Lillehammer, deretter til Åndalsnes og Molde, før det vert frakta med fiskebåtar til Tromsø og sendt vidare til Storbritannia. Tyskarane var heile tida hakk i hæl, og all honnør til dei som var med i aprildagane i 1940. 

Dei som laga denne filmen fortener ikkje like mykje honnør. Det er svært tradisjonelt fortalt, det er klisjefylt, det er dei vanlege krigsfargane, dei interne konfliktane fungerer dårleg, alle forsøk på humor fell så til dei grader på steingrunn, osb. Her er nokre heilt greie skodespelarprestasjonar, men det er langt frå nok til å redda denne filmen.

Guffen kan ikkje tilrå dette. 

Mark Blake: Pigs Might Fly (2007)

Denne boka var både interessant og imponerande. Pink Floyd er ikkje eit band eg har eit nært forhold til - dei var sjarmerande så lenge Syd Barrett var med i bandet, deretter vart dei litt for flinke og (stort sett) keisame. Det dukkar ofte opp artiklar om dei i musikkblad eg les, så eg var klar over at dei har ei fascinerande historie.

Kortversjonen: Dei skapar seg eit namn i London midt i 1960-åra. Syd Barrett (gitar/vokal) vert mentalt sjuk, kanskje av di han tok for mykje dop, kanskje av di han berre hadde godt anlegg for ein slik sjukdom, og forsvinn ut av bandet. Bassisten Roger Waters tek gradvis over leiinga av bandet, og er tidvis ein rein diktator. Tangentisten Richard Wright vert sparka av di han ikkje bidreg nok. Waters vil oppløysa bandet i 1985, men dei to attverande, gitarist/vokalist David Gilmour og trommeslagar Nick Mason, vil halda fram. Dei vinn ei rettsak, tek gradvis med seg Wright igjen, og dei to neste tiåra er det ei krangling og dritslenging utan like. Før dei har ein kort reunion under Live 8 i 2005. 

Det er konfliktane som driv boka framover. Dei fire framstår som så pass ulike at det nesten er utruleg at dei kan ha fungert saman i eit band, og det er nesten meir utruleg at dei vart samde om å koma saman att i 2005. Då og etterpå var det Waters som pressa sterkast på, men Gilmour ville ikkje meir - kanskje det var ein takk for sist til Waters, kanskje det var andre grunnar. 

Det heile vert fortalt på eksemplarisk vis. Blake går kronologisk til verks, og han bruker enormt med kjelder, som alle er med på å lasta lys over forteljinga hans. Eg er framleis lunken til det meste av musikken, men søkte opp nokre plater og songar under lesinga. 

Guffen tilrår. 

Midnight Express (1978)

Basert på verkelege hendingar, som det heiter. Ein ung amerikansk student skal heim frå ferie i Tyrkia, og er dum nok til å prøva å smugla med seg to kilo hasj. Han har teipa det fast rundt kroppen. Vaktene på flyplassen oppdagar det, og han vert sendt i fengsel. Der er han stort sett resten av filmen. 

I fyrste omgang vert han dømt til fire år i fengsel, men denne vert seinare omgjort til "minst tretti år". Han prøver å koma seg ut, både på lovleg og ulovleg vis. Han vert rabiat, og ei tid er han gal. Det er eit valdeleg fengsel, og det heile sluttar med at han tek livet av den verste fangevaktaren, tek på seg uniforma hans, og spaserer roleg ut av fengselet. Ein sluttekst fortel oss at han kom seg ut av Tyrkia noko seinare.

Slutten er rar, det verkar utruleg at det skulle vera så lett å koma seg ut av eit så godt vakta fengsel. Det er likevel ikkje det verste med filmen. Tyrkia vert framstilt som eit grått og brunt og trist land, der alle er korrupte og valdelege. Eg har aldri vore der, og er fullt klar over at landet ikkje er spesielt sympatisk, men likevel. Det er òg rart at all sympatien skal liggja hjå smuglaren - eg er fullt klar over at det er ein amerikansk film, men likevel.   

Guffen kan ikkje tilrå dette. 

Thomas Seltzer: Amerikansk karmageddon (2022)

Det halvgode ordspelet i tittelen er symptomatisk for språket i boka. Seltzer kjem ofte med liknande ordspel, han leikar mykje med språk og ord, og der er òg mange leikande innfall i argumentasjonen hans.

Det er likevel ei djupt alvorleg bok. Seltzer flytta frå USA til Noreg som liten gut, men har nær familie i USA og kjenner landet godt. I boka hentar han stoff frå ei rekkje kjelder, og han er ikkje spesielt optimistisk: Slik han ser det er USA på veg mot ein borgarkrig. Dette er ikkje ein slik borgarkrig som vert kjempa på slagmarka, men meir ein ideologisk borgarkrig. Landet er så polarisert, og med den store rolla Trump og andre konspirasjonsteoretikarar har, er ikkje framtidsvonene altfor lyse.

Det har gått galne vegen i mange tiår, men Seltzer viser at finanskrisa i 2008 var viktigare enn eg var klar over. Han bruker omgrepet oppned-sosialisme for å visa kva som skjedde - staten gjekk inn med enorme pengesummar for å redda bankar og finansorganisasjonar, med dei følgjene at dei mindre bemidla, dei som verkeleg trengde hjelp, fekk det endå vanskelegare. 

Me kjenner att nokre av temaa han tek opp frå serien UXA. Der er dei det mange besøka og intervjua med amerikanarar som dominerer. Dei dukkar opp av og til her òg, men stort sett er det aviser, tidsskrift og bøker som er kjelda hans (saman med eigne røynsler). Og han teiknar altså eit bilete av eit land som er på veg til pises. Ja ja. Berre noko eg tenkte.

Guffen tilrår. 

Meir Seltzer på kulturguffebloggen
UXA, sesong 1 (2020)
UXA, sesong 2 (2022)

Lars Ove Seljestad: Isberg (2012)

Ei tredelt bok, der den fyrste delen er den klart sterkaste. Det handlar om eit samfunn som bur under bergfallet, og som vert råka av eit stort isras. Hovudpersonen, som i den fyrste delen går på ungdomsskulen, misser begge foreldra sine i raset. Ingen rundt han veit heilt korleis dei skal takla det, og det kan for så vidt vera det same: Han reagerer uansett med å verta forbanna. 

Gjennom heile boka har han eit vanskeleg temperament, og dette går ut over alle rundt han, inkludert ho unge jenta som kryp opp i senga hans då han mellombels bur på eit hotell. Alle på skulen i del ein og alle på jobben i del to er dritsekkar, slik han ser det. For oss lesarar er det tydeleg at dei anten er usikre eller at dei prøver å hjelpa han, men han er usamd. Og han vert etter kvart valdeleg.

Kjem problema hans av det som skjedde i raset, eller bar han med seg noko frå før det? Det kjem ikkje klart fram, og det treng det sjølvsagt ikkje gjera, men eg hellar mest mot det siste. 

Guffen tilrår. 

Anders Aschim og Per Halse: "Den fyrste bibelen paa norsk" (2021)

For dei tidlege målfolka var det eit mål å få Bibelen omsett til landsmål/nynorsk. Delar av boka vart omsett frå 1865, men dette arbeidet vart gjort litt tilfeldig. Av og til var det mest snakk om tekstprøvar. Etter kvart fekk Det Norske Samlaget ei sentral rolle, og det sterke firkløveret Johs. Belsheim, Elias Blix, Matias Skard og sjølvaste Ivar Aasen samarbeidde om å få omsett Det nye testamentet, som kom ut i 1889.

I 1916 vedtak Studentmållaget i Oslo å setja ned ei nemnd som skulle få til ei førebels omsetjing av heile bibelen. Nemnda vart leia av Sigvat Heggstad. Dei greidde å gjennomføra det, men det var eit tungt arbeid. Dei rekrutterte omsetjarar - nokre var gode, nokre var mindre gode; nokre leverte på fristen, andre trong meir tid. Dei greidde å få det heile finansiert, etter mykje strev. Boka kom ut i 1921, og vert gjerne kalla Fyrebilsbibelen.

Denne boka fortel inngåande om heile arbeidet. Aschim og Halse har gjort eit imponerande arbeid med kjeldene, og frå sjøvle arbeidsprosessen refererer dei svært mykje frå korrespondanse mellom nemnda, omsetjarar og biskopar, og dei siterer frå avisartiklar. For meg er bolken om arbeidet den mest interessante, men dei går òg grundig inn i språket som vert brukt. Dei jamfører det med andre omsetjingar, og viser korleis akkurat desse omsetjarane har tenkt.

Guffen tilrår. 

Last: Jøder (2022)

Dette er ein finfin serie som det gjer uendeleg vondt å sjå på. Eg vert trist, eg vert forbanna, eg vert imponert, eg vert på gråten, eg vert oppgitt. Eg tenkjer på at dette skjedde berre nokre tiår før eg vart fødd. Og eg tenkjer på at same veka som eg såg denne serien prøvde nokre høgreekstreme neper i Tyskland - i Tyskland! - å gjera statskupp. Lærer me aldri?

Serien handlar om korleis dei norske jødane vart handsama under andre verdskrigen. Dei store linene er godt kjende, men her kjem me tett innpå dei det gjeld. I serien er det intervju med fleire av dei som overlevde - dei fleste av desse flykta til Sverige. Men her er òg arkivopptak med Herman Sachnowitz, og opplesing frå boka hans, Det angår også deg. Sachnowitz var ein av få norske jødar som overlevde Auschwitz, der både far hans, tre systrer og fire brør vart drepne. Me får høyra om nokre av dei som hjelpte jødar å koma seg til Sverige, og me får høyra om dei mange, mange norske politimennene som hjelpte okkupantane med å senda jødane til Auschwitz. Og me får høyra om kor skammeleg jødane vart handsama av Noreg etter krigen. 

Det er ein finfin serie, og det er ein viktig serie. Alle burde sjå denne.

Guffen tilrår. 

Tarjei Vesaas: Avskil med treet (1953)

Tarjei Vesaas fekk det aldri heilt til som dramatikar. Fleire av novellene hans vart derimot framførte med hell som høyrespel. Dette spelet er basert på novella "Mors tre" frå Leiret og hjulet, og sjølv om her ikkje er den heilt store spenninga eller dramatikken trur eg det kan ha fungert godt.

Mor til Skjalg syng på det aller siste verset. Han har hjelpt ho ut i hagen, der dei sit under eit stort tre. Han er redd for at ho frys og bed ho gå inn att; ho anar at dette vert den siste kvelden hennar og vil sitja ute så lenge ho kan. Ho snakkar om han ho var gift med, Bendik, og om korleis han gav henne dette treet. Sigurd, ein kjenning av Skjalg, kjem på besøk, og etter ei stund hjelper dei to mora inn. Den siste tida har ho snakka meir og meir om treet, om korleis ho kjenner at det lever i treet, og om korleis treet ropar på ho. Ho er framleis i live når stykket sluttar, men ho kan ikkje ha lenge att. 

Guffen tilrår. 

Meir Vesaas på kulturguffebloggen
Tarjei Vesaas: Menneskebonn (1923)
Tarjei Vesaas: Sendemann Huskuld (1924)
Tarjei Vesaas: Guds bustader - (1925)
Tarjei Vesaas: Grindegard (1925)
Tarjei Vesaas: Grinde-kveld (1926)
Tarjei Vesaas: Dei svarte hestane (1928)
Tarjei Vesaas: Klokka i haugen (1929)
Tarjei Vesaas: Fars reise (1930)
Tarjei Vesaas: Sigrid Stallbrokk (1931)
Tarjei Vesaas: Dei ukjende mennene (1932)
Tarjei Vesaas: Sandeltreet (1933)
Tarjei Vesaas: Ultimatum (1934)
Tarjei Vesaas: Det store spelet (1934)
Tarjei Vesaas: Kvinnor ropar heim (1935)
Tarjei Vesaas: Leiret og hjulet (1936)
Tarjei Vesaas: Hjarta høyrer sine heimlandstonar (1938)
Tarjei Vesaas: Kimen (1940)
Tarjei Vesaas: Huset i mørkret (1945)
Tarjei Vesaas: Bleikeplassen (1946)
Ragnvald Skrede: Tarjei Vesaas (1947)
Tarjei Vesaas: Morgonvinden (1947)
Tarjei Vesaas: Tårnet (1948)
Tarjei Vesaas: Signalet (1950)
Halldis Moren Vesaas: Sven Moren og heimen hans (1951)
Tarjei Vesaas: Vindane (1952)
Tarjei Vesaas: 21 år (1953)
Tarjei Vesaas: Vårnatt (1954)
Tarjei Vesaas: Fuglane (1957)
Tarjei Vesaas: Ein vakker dag (1959)
Tarjei Vesaas: Brannen (1961)
Tarjei Vesaas: Is-slottet (1963)
Halldis Moren Vesaas: Sett og levd (1967)
Fuglane (film, 1968)
Kenneth Chapman: Hovedlinjer i Tarjei Vesaas' diktning (1969)
Halldis Moren Vesaas: I Midtbøs bakkar (1974)
Halldis Moren Vesaas: Båten om dagen (1976)
Olav Vesaas: Tarjei Vesaas om seg sjølv (1985)
Is-slottet (film, 1987)
Olav Vesaas: Rolf Jacobsen - en stifinner i hverdagen (1994)
Olav Vesaas: Løynde land. Ei bok om Tarjei Vesaas (1995)
Ole Karlsen (red.): Klarøygd, med rolege drag (1996)
Over open avgrunn (film, 1997)
Olav Vesaas (red): Tarjei i tale (1997)
Olav Vesaas: A.O. Vinje. Ein tankens hærmann (2001)
Olav Vesaas: Å vera i livet. Ei bok om Halldis Moren Vesaas (2007)
Kimen (Det Norske Teatret, Oslo, 20.1.2018)
Fuglane (Riksteateret, Sogndal kulturhus, 21.3.2019)
Arne Vinje: Store spel. Soga om Vesås i verda (2020)
Fuglane (Det Norske Teatret, Oslo, 26.2.2022)

Richard Yates: Revolutionary Road (1961)

Det var vel ein gong i dei fyrste tiåra etter andre verdskrigen at det verkeleg gjekk gale i USA. Alle skulle oppover, alle skulle få meir velstand, alle skulle ha det bra, osb. Denne romanen viser kor optimistisk og urealistisk eit slikt syn var.

Det handlar om småbarnforeldra Frank og April Wheeler, som bur i Connecticut. Ho er heimeverande med dei to borna deira; han er dagpendlar til Manhattan. Han har ein jobb han ikkje likar, men greier ikkje heilt å finna seg noko anna. Det gjer derimot April. Ho ser at han ikkje får brukt kompetansen sin, og kjem opp med eit friskt framlegg: Kva om dei flyttar til Paris? Der kan ho jobba som sekretær, medan han kan finna ut kva han vil med livet sitt. Han er lunken til planen, men ho greier å overtala han. Heilt til to ting skjer samstundes: Han får signal om at han er på veg opp i firmaet, til ei stilling med høgare løn og meir ansvar. Og ho oppdagar at ho er gravid. Derfrå går alt nedover.

Det verkar som om alle, inkludert alle dei kjenner i Connecticut og dei Frank møter på jobben, spelar roller. Mennene dominerer, kvinnene er lettlurte og som regel lette på tråden. Den einaste som stiller kritiske spørsmål til alt som skjer er John, son til eit eldre ektepar i nabolaget, og han bur stort sett på eit galehus. Alle andre er så høflege og så hyggelege som dei kan. Det er ei glitrande bok, godt komponert og godt skrive. 

Guffen tilrår.