Ragnar Kvam jr.: Den tredje mann (1997)

I kappløpa om å verta fyrstemann på Nordpolen og Sydpolen var det ein ting som galdt. Det var ein klassisk sylv er nederlag-situasjon - vart du nummer to vart du, om ikkje gløymt, så i alle fall nesten som ein parentes samanlikna med vinnaren. Og det var ekspedisjonsleiaren som fekk mest heider og ære (og pengar).

I norsk polarhistorie er Fridtjof Nansen og Roald Amundsen dei to best kjende. Nansen var fyrstemann til å kryssa Grønland, og han hadde ei tid rekorden for å vera lengst nord. Amundsen var fyrstemann til å nå Sydpolen. Den einaste som var med på begge desse ekspedisjonane var Hjalmar Johansen, som denne biografien handlar om.

Johansen var ein solid idrettsmann, men det var omtrent det einaste han lukkast med. Spesielt godt treivst han i polarområda, etter å ha vore på tur med Fram, og seinare til fots saman med Nansen, i tre år, var han trist då han kom attende til busette strok. Utan Johansen hadde ikkje Nansen overlevd fotturen sin. Forholdet mellom dei to er fascinerande, der dei er på tur åleine i over eit år før dei vert dus. Dei vert etter kvart gode vener, men når turen er over søkjer Nansen heller kontakt med meir intellektuelle folk, folk med større namn.

Johansen bed ofte Nansen om lån. Desse pengegåvene var meir som stipend, og tiggarbreva kom både før og etter Sydpolekspedisjonen med Amundsen. Det skar seg heilt mellom dei to, etter at Amundsen tok ut altfor tidleg, måtte avbryta polframstøyten, og reiste frå turkameratane ute i isen. Johansen redda livet til den mest frostskadde av dei, og greidde ikkje å halda tett med kva han meinte om slik leiarframferd. Han vart utstøytt av gruppa, fekk ikkje vera med til Sydpolen, og etter at dei alle kom tilbake til sivilisasjonen reiste han heim for sjølv. Han kjende seg med rette dårleg handsama, men snakka likevel aldri om kva som var grunnen til at han vart utstøytt. Det var dels av di han var lojal, men mest av di han skjøna at han ikkje ville verta trudd. Det var ikkje før femti år seinare, etter at dagbøkene hans frå turen vart kjende, at heile historia kom fram. Då hadde han vore død lenge, han tok livet sitt kort tid etter heimkomsten.

Det er ei god bok, dette, der alle dei utrulege hendingane i livet til Johansen vert godt fortalt. Boka er med på å riva ned glorien over Nansen og Amundsen; dei framstår langt ifrå som store heltar som heile tida veit kva dei vil. Dei er heile vegen avhengige av gode hjelparar, og Johansen var ein av dei beste hjelparane dei kunne hatt.

Guffen tilrår.

Meir polar på kulturguffebloggen
Johan Austbø: Olav Bjåland. Idrottsmann og polfarar (1945)
Einar Østvedt: Hjalmar Johansen. Et hundreårsminne (1967)
Reginald Pound: Scott of the Antarctic (1968)
Roland Huntford: Scott and Amundsen (1979)
The Last Place On Earth (fjernsynsserie, 1985)
Roland Huntford: Shackleton (1985)
Roland Huntford: Nansen (1997)
Michael Smith: An Unsung Hero (2000)
Beattie og Geiger: Frozen in Time (2004)
Bruce Henderson: True North (2005)
Olav Bjaaland: Sydpolekspedisjonen 1910-1912 (2011)
Jan Ingar Hansen: Amundsens betrodde mann. Historien om Oscar Wisting (2011)
Hjalmar Johansen: Sydpolekspedisjonen 1910-1912 (2011)
David Roberts: Alone on the Ice (2013)
Amundsen (2019)