Anders Hovden: Attersyn (1943)

Sjølvbiografiar er ein spanande sjanger. Her har forfattarane sjølve sortert vekk det dei ikkje vil ha med, dei har høvet til å framstilla seg i eit betre ljos enn ein annan forfattar ville gjort, om dei skulle skrive biografi om vedkomande. Likevel finst det sjølvsagt sjølvbiografiar som er nøkterne, og som ikkje reknar ein sjølvbiografi som ei skrytebok. Anders Hovden er ikkje ein av dei. Sjølv om han av og til freistar å tona seg sjølv ned, greier han det ikkje. Mest av alt framstår han som ein spradebasse.

Hovden var ein viktig mann, i den tidlege målreisinga. Han var nynorskprest i fire bokmålsområde, og auka nok toleransen for nynorsk desse stadene. Han skreiv mange dikt og salmar, og nokre få av desse er framleis mykje brukt, til dømes "Fagert er landet". Han var med i nemnda som arbeidde fram Nynorsk Salmebok i 1925. Han var mykje brukt som folketalar, og var òg med i mange ordskifte om nynorsk.

At han var viktig er likevel ikkje det same som at han er sympatisk. Sjølv om han fortener respekt for alt han gjorde, framstår han i denne boka sjeldan som ein person eg kunne tenkt meg å ha kjent. Han verkar altfor oppteken av å framheva seg sjølv. Han smør òg tjukt på, det er ikkje måte på kor gale dei som har det gale har det, medan dei som har det bra har det ekstremt bra.

Sjølv om han arbeidde som prest i mange år, eg trur han skriv at det var førti, står det lite om kvar han står teologisk. I denne boka er det viktig for han å få fram kva rolle han spelte i målreisinga. Han har fire store heltar - Ivar Aasen, Per Sivle, og foreldra sine. Desse går igjen gjennom store delar av boka,s om fyrste gong kom i 1926. Denne utgåva, som kom same året Hovden døydde, har eit tillegg, der han ramsar opp ei rekkje andre målfolk han har hatt kontakt med. Det tillegget fungerer dårleg.

Han har eit godt og variert språk. Det er litt forelda, her er ei rekkje ord og uttrykk eg ikkje kjenner. Om oppveksten i Hovdebygda skriv han til dømes at "det var slit og sleping, ideleg tjåk og trav frå tidleg morgon til seine kvelden året rundt på desse tungbrukte gardane, og vinningi var syrgjeleg liti." Au au au.

Han var oppteken av at ting skulle vera norsk. Som alle gode målmenn var han ein tur til Island, men der var han skuffa over kva som møtte han: "Men då me kom inn på hamni i Reykjavik, helste eit dansk krigsskip oss med å spela: "Kon Christian ved højen mast i røg og damp". Er det dansk "røg og damp" her med? Er det ikkje rein norsk luft her dess heller? Kor danskdomen hev ete og pjatta seg inn på alt som norskt er!" Han var til USA i 1913, og på båten heim såg han for fyrste gong "denne amerikanske negerdansen, og vart plaga av den tome, buldrande musikken på heile heimferdi; me eignar til oss berre bermen av den engelsk-amerikanske påverknad." Også ein annan stad i boka er han inne på dette, at me ikkje tel til oss det som er godt ved det amerikanske samfunnet, berre det dårlege. Sjølv minner han ikkje så reint lite om ein amerikanar, i alle fall i veremåte.

Hovden har skrive ei lita bok om Ivar Aasen. Dei som er mest interesserte i fakta bør halda seg vekke frå den boka. Også i Attersyn er det fare for at fakta må dobbelsjekkast med andre kjelder. Ser ein bort frå slike innvendingar, kan ein få utbyte av boka. Viss ein ikkje får nok av Hovden.

Guffen er lunken.

1900 (1976)

Hm. Det verka som ein god idé, der eg stod i butikken. Eg såg denne filmen i filmklubben på Voss midt i 80-åra, og hugsa det som ein god film. Slik opplevde eg det ikkje no. Filmen varer like godt i fem timar, og det verka som det dobbelte.

I filmen møter me to gutar som vert fødde på same dag i 1900. Dei vert fødde på same garden, men den eine, Alfredo, er arving til garden, medan den andre, Olmo, er som til ei av dei som arbeider på garden. Dei to har god kontakt gjennom heile filmen, trass i at dei har heilt ulike levekår.

Med unntak av ein kort epilog handlar filmen om utviklinga i det italienske samfunnet frå århundreskiftet og fram til slutten av andre verdskrigen. Det er ein viktig periode, der fascistane kjem til makta, parallelt med at sosialismen òg får eit visst fotfeste. På sett og vis passar dette inn med nokre seriar me har sett det siste året, me såg den glimrande tyske serien Heimat, og har òg sett seriar som handlar om amerikansk historie, mellom anna Centennial. Likevel var dette lange timar. Det er altfor lite framgang i historia, som heller ikkje er godt nok fortalt til at ho engasjerer. Då hjelper det lite at filmen har solide skodespelarar i tre av dei viktigaste rollene - ein solid Robert de Niro, ein svært ung Gerard Depardieu, og ein svært usympatisk Donald Sutherland.

Guffen kan ikkje tilrå dette.

Brad Gooch: Flannery (2009)

Flannery O'Connor er ein av desse (relativt) unge døde kunstnarane som vert meir og meir omtykt etter kvart som tida går. Ho døydde i 1964, 39 år gamal, og hadde då gitt ut to romanar og éi novellesamling. Det kom ei ny novellesamling året etter at ho døydde. Omdømet hennar veks og veks, så langt er det i USA skrive nær 200 doktoravhandlingar om bøkene hennar.

Då eg tok engelsk grunnfag, las me novella "Good Country People", og på mellomfag tok eg eit seminar om heile forfattarskapen hennar. Eg likte det eg las. Det var mykje humor, det var mykje svart humor, men det var mykje meir enn det. I novellene, som var det eg likte best, var det mange fine portrett av vanlege folk, og det aula av gode setningar og formuleringar. Også privat var ho glitrande verbalt. Ho fekk ein gong eit brev frå ein av lesarane sine, som skreiv at den siste boka hennar "left me with a strange taste in my mouth". O'Connor svara "You weren't supposed to eat it"

Mange av lesarane hennar reagerte på liknande vis. O'Connor var katolikk, og tok religionen sin seriøst. Så lenge ho hadde helse til det, gjekk ho til messe kvar morgon. Ho var einebarn, miste far sin tidleg, og etter at ho fekk sjukdomen lupus som 25-åring, budde ho heime hjå mor si utanfor Milledgeville i Georgia, der store delar av omgangskrinsen var katolikkar. Og dei likte altså ikkje bøkene hennar spesielt godt.

Boka til Gooch er den fyrste biografien om O'Connor. Det er ei flott bok. O'Connor var ein ivrig brevskrivar, og han har hatt tilgang til fleire brevsamlingar etter ho. Han følgjer O'Connor tett gjennom livet, men har såpass respekt for ho at han ikkje lagar sensasjonar der andre kunne gjort det. Han går ikkje altfor langt inn i litteraturen hennar, men hentar fram døme der det passar seg slik. Han viser korleis fleire av novellene er baserte på eigne opplevingar, og korleis ein kan lesa heile forfattarskapen som den religiøse utviklinga til O'Connor.

Religion dominerer i det ho har skrive, men der er altså mykje meir. Denne biografien gjev meg lyst til å henta fram att bøkene hennar, for å lesa dei opp att. Det bør fleire gjera - O'Connor er av dei fremste amerikanske novelleforfattarane.

Guffen tilrår.

Meir O'Connor på guffekulturbloggen
Wise Blood (1952)
A Good Man is Hard to Find (1955)
The Violent Bear It Away (1960)
Everything That Rises Must Converge (1965)
The Complete Stories (1971)
Mystery and Manners (1972)
Wise Blood (film, 1979)

The Habit of Being (1979)
Rosemary Magee (red.): Conversations with Flannery O'Connor (1987)
The Cartoons (2012)

A Prayer Journal (2015)
Good Things Out of Nazareth (2019)

En ganske snill mann (2010)

Når ein ser ein film som på plakaten vert omtala som "tidenes beste norske komedie", og som då han vart vist i Berlin vart omtala som ei latterbombe, eller noko slikt, reknar ein med at ein finn noko å le av. Eller at, viss ein er ein surdeig sjølv, nokon andre i salen ler. Slik var det ikkje, med eitt einaste unntak. Det var rett nok relativt få til stades i salen, men likevel.

Filmen handlar om ein kriminell som kjem ut av fengsel etter tolv år, og som prøver å finna ut av livet utanfor murane. Han har, litt motviljug, ei høne å plukka med tystaren som sende han i fengsel, og har lyst til å få kontakt med son sin, men bortsett frå det verkar han nærmast apatisk. Han går i søvne gjennom livet, har litt sex her og der, slår ned eksmannen til ei han arbeider saman med, og tek til slutt livet av ein annan enn det planen var.

Filmen er meint som ein komedie, men alle vitsane fell på steingrunn. Sjølve historia er heller ikkje spesielt original, og fleire av grepa er velbrukte. I bandittgjengen er det til dømes ein kar som heile tida får beskjed om å halda kjeft, og å setja seg ein annan stad enn dei andre. Dei har henta fram den gamle, gamle vitsen der ein person snakkar eit framand språk, med nokre norske ord histen og pisten. Av og til var det pinleg, som oftast var det kjedeleg. Hadde filmen gått på fjernsyn, hadde eg ikkje sett han ferdig.

Guffen kan ikkje tilrå dette.

William Golding: Lord of the Flies (1954)

Eg veit ikkje heilt kva som skjedde her. Kanskje det var av di romanen er sett opp som teaterstykke i Oslo akkurat no, kanskje det var av di eg las noko om denne boka, men det slo meg i alle fall at denne boka burde eg lesa. Boka vert omtala som ein moderne klassikar, Golding fekk nobelprisen i litteratur, og eg tenkte at det kunne vera bryet verdt. Det var det ikkje.

Eg hadde ikkje lese mange sidene før det slo meg at eg må ha lese denne boka før. Ho kan ikkje ha gjort stort inntrykk, det eg hugsa var at det var nokre gutar som var stranda på ei tropisk øy, og at dei etter kvart delte seg i to gjengar. Stort meir er det heller ikkje ved denne boka. Den eine gjengen omtalar seg som jegerar, og gjer sitt beste for å drepa nokre villsvin ved hjelp av trespyd. Den andre gjengen er meir kultivert, og vil heller bruka tida på å byggja gode hytter, og å passa på at bålet på det høgste punktet på øya aldri sloknar, slik at dei kan verta redda.

Stemninga mellom dei to gruppene vert dårlegare og dårlegare, og etter at to av dei kultiverte er drepne, prøver jegerane å få tak i leiaren av den andre gruppa. Dei tenner på jungelen der han har gøymt seg, og røyken frå denne brannen vert sett av folk i ein båt på veg forbi øya, slik at gutane vert redda.

Boka kom ut kort tid etter andre verdskrigen, og er kanskje meint som ei bok som viser at det ligg noko vondt i oss alle. Det vonde kan veksa fram i alle samanhengar, også der det er så få samla at dei opplagt burde stå sterkare om dei var samla. Dei som ropar høgast får viljen sin, sjølv om dei andre har betre argument. Og viss ein ikkje når fram verbalt, kan ein ty til vald. Boka sparkar altså beina under det gamle munnhellet om at pennen er sterkare enn sverdet. Boka er fort lesen, og fort gløymt.

Guffen kan ikkje tilrå dette.

Crazy Heart (2009)

I Crazy Heart spelar Jeff Bridges ein litt for rutinert countryartist, Bad Blake. Han nærmar seg dei seksti, og lever eit monotont og relativt keisamt turnéliv: Han opptrer på små klubbar, der han kvar kveld vert backa av eit lokalt band, der publikum ikkje er spesielt mange, og der han plukkar med seg ei dame frå publikum kvar kveld.

Blake har vore omtalt som ein slektning av The Dude i The Big Lebowski. Dei er kanskje fjerne slektningar, men det er meir som skil dei enn som bind dei saman. Det dei har til felles er ein hyppig bruk av rusmiddel, for Blake sin del er det stort sett whisky. The Dude er godt nøgd med det han har, Blake er misnøgd, og går òg til noko så lite dudesk som å slutta å drikka. Likevel - også filmskaparane må ha vore klar over denne likskapen. Filmen opnar like godt med at Blake skal ha konsert i ein bowlinghall.

Det som endrar livet til Blake er ein journalist han møter. Dei likar kvarandre godt, og held kontakten, og etter ei tid tek ho med seg den fire år gamle sonen sin på eit helgebesøk til Blake. Der skjer det seg; Blake skal passa sonen nokre timar, men medan han nett er ein liten tur innom ein bar for å få seg eit glas, forsvinn guten. Han dukkar opp att, men mora kan ikkje stola meir på Blake. Han legg vekk flaska, og bruker i staden tida på å skriva nokre nye songar, slik ei ung countrystjerne har bede han om. Akkurat her burde filmen ha fått ein heilt open slutt, men det kjem i staden ein kort epilog. Seksten månader seinare er Blake a) velståande, av di ein av dei nyskrivne songane hans har vorte ein slager for den unge countrystjerna, b) edru, og c) igjen på talefot med journalisten. Sjølv om ho har funne seg ein ny, vert denne happy endinga litt for happy, og bryt for mykje med tonen i filmen.

Historia er ikkje altfor original, men Bridges bergar filmen. Han er solid gjennom heile filmen, og det ser til og med ut som om han syng og spelar gitar sjølv. Handlinga er lagt til dei sørvestlege statane i USA, slik at det vert mange passeleg fine naturbilete. Ein fin film, sjølv om dei som ventar seg ein ny Lebowski altså vert skuffa. Eg trur ikkje eg lo ein einaste gong.

Guffen tilrår.

Twin Peaks (fyrste episode, 1990)

Det stod nyleg noko i eitt blad eller på ei nettside om at det var tjue år sidan den fyrste episoden av Twin Peaks vart vist i USA. Hausten 1990 kom serien på NRK, og eg fylgde sånn nokolunde med på han då. Opningsepisoden såg eg saman med Kjartan og Arnfinn, og eg hugsar at etter at episoden var slutt, sa Arnfinn noko slikt som "fy fan kor bra det var", utan ironi i røysta.

Serien var laga av David Lynch og Mark Frost, og det vart laga rundt 30 episodar. Eg budde i Bergen då serien var vist, og hadde ikkje fjernsyn. Det var ein av grunnane til at eg ikkje fekk sett alt, ein annan grunn var at eg var ein god månad i USA rundt nyttår, og der var serien komen mykje lenger. I ei amerikansk avis slumpa eg til å lesa kven som var mordaren, og då var det spenningsmomentet vekke. I tillegg vart serien gradvis dårlegare, etter at David Lynch trekte seg ut, og eg såg ingen av dei siste episodane. For nokre år sidan såg me heile serien på DVD, og inntrykket var det same som i 1990. Det heile opnar svært bra, og dei 14-15 fyrste episodane held mål. Deretter går det feil veg.

Etter at eg las om jubileet til serien nyleg, fann eg fram DVD-en, og såg pilotepisoden på nytt. Det er ei flott opning på serien. Det opnar med at liket av Laura Palmer vert funne på ei strand i byen Twin Peaks, innpakka i plastikk. Den lokale sheriffen får assistanse av ein FBI-agent. Me vert, ikkje uventa, presenterte for mange av innbyggjarane i byen, og det er fascinerande korleis dei aller, aller fleste anten har noko å skjula, eller har ein større eller mindre fysisk eller psykisk skavank. Her er folk som driv med narkotika, her er folk som er utru, her er folk med berre éin arm, her er ei dame som heile tida ber på ein vedkubbe, her er kvinner med valdelege sambuarar, osb. FBI-agenten passar såleis godt inn, han kan koma med raske og kloke innsiktar, som gjer at sheriffen kjenner seg som Dr. Watson, men han kan òg utan varsel reflektera over heilt andre ting.

Etter denne episoden er det uråd å vita kven som har drepe Laura Palmer. Men det vert sjølvsagt hinta om tre-fire som kunne hatt grunn til å gjera det, og det vert hinta om fleire som er svært valdelege. Det er godt laga, det er spanande, samstundes som det er nok å le av. Og bakom syng skogane - av og til kjem det nokre sekund med svære tre som bøyer seg i vinden, og dei er med på å skapa ei kjensle av uhygge. Ein eller annan stad, kanskje ute i skogen, gøymer det seg ein eller fleire mordarar. Og serien har òg ein musikk som byggjer opp under denne stemninga.

Eg kjem ikkje til å sjå heile serien igjen, ikkje enno i alle fall. Men det var stas å henta fram denne episoden.

Guffen tilrår.

Meir Lynch på kulturguffebloggen
Blue Velvet (1986)
Wild at Heart (1990)
Twin Peaks (1990-91)
Lost Highway (1997)
The Straight Story (1999)
Mulholland Drive (2001)
Inland Empire (2006)
Brad Dukes: Reflections. An Oral History of Twin Peaks (2014)
Twin Peaks, sesong 3 (2017)