Trygve Bratteli: Fange i natt og tåke (1980)

Eg trur dette var den fyrste norske boka eg hugsar at vart omtalt som ein bestseljar - det vart selt bortimot 200 000 eksemplar av boka. For åtte år sidan kåra den faglitterære forfattarforeininga boka til den beste biografiske/sjølvbiografiske som er gjeven ut i Noreg. At boka selde mykje er forståeleg - Bratteli hadde nyleg vore ein rimeleg populær statsminister, og det var berre tjuefem år sidan den andre verdskrigen var over. At NFFO rangerte boka så høgt er derimot vanskeleg å skjøna.

Boka er ikkje nokon full sjølvbiografi. Bratteli skriv om dei tre åra frå juni 1942 til mai 1945. I juni 1942 vart han arrestert i Kristiansund, der han arbeidde som snikkar; i mai 1945 kom han attende til Noreg etter å ha vore fengsla i tre år. Dei to siste åra sat han i fleire tyske konsentrasjonsleirar, og det er dei skildringane som dekkjer det meste av boka.

Det er grusomme skildringar, sjølvsagt. Han skriv om korleis det tek forbausande kort tid før han (og dei andre fangane) vert vane med å sjå medfangar verta banka eller drepne. Han skriv om matmangel, og om dei mange samtalane om kva som skulle vera det fyrste måltidet dei åt etter freden. Han skriv om sjukdom. Han skriv om vener som døyr. Han skriv om valdelege tyskarar; han skriv om godhjerta tyskarar.

Og desse skildringane er viktige. Men samstundes er dei skrivne på ein rettfram og enkel måte. Det kan vera eit medvite verkemiddel; det kan vera at han vil ha fram kontrasten mellom det enkle språket og den ekstreme valden, men likevel: Det vert ei bok heilt på det jamne. Det hjelper ikkje at teksten har opplagte feil. Ein stad står det at Hitler hadde gebursdag på den franske nasjonaldagen. Og kor mange av dei norske fangane som overlevde opphaldet i Natzweiler har boka tre versjonar av. Ein stad står det at 267 av 504 overlevde. Ein annan stad står det at 238 av 504 overlevde. Og ein tredje stad står det at 240 av 500 overlevde.

Guffen er lunken.

Uli Hesse: Tor! (2003)

Ein av blurbane frampå denne boka seier at denne boka er without question the most entertaining historical football book ever written. Det er kloke ord. Det er underhaldande, men det er òg innsiktsfullt. Boka er kronologisk bygt opp, men måten Hesse disponerer kapitla på er eksemplarisk. Dei av oss som ikkje kjenner alle detaljane i historia frå før vert stadig overraska over uventa hendingar.

Der er mykje å ta av. Bundesliga vert i dag rekna som ein av dei fem store ligaane i Europa, men det var ikkje før i 1963 at Tyskland fekk ein nasjonal liga. Fram til dess var det fleire regionale ligaer, og så lenge Tyskland var delt i Aust og Vest var det sjølvsagt òg to ligaer. Hesse vekslar mellom å skriva om ligafotball og landslagsfotball, og noko av det som gjer forteljinga så god er at det vekslar mellom opp- og nedturar. 

Men Hesse har altså òg eit godt auge for dei fargerike personane og dei gode historiene. Han skriv om korleis Bayern München lenge har vore det minst populære klubblaget i Tyskland, på same måte som Manchester United har vore det i England. Dei to laga møttest i Meisterliga-finala i 1999, og Hesse fortel om ein annan journalist som såg kampen i ein fotball-pub i Berlin: Halvparten av dei som var der var engelske og heia på Bayern München; dei tyske som var der heia på Manchester United. Han fortel om då Stefan Effenberg vart overtalt til å gjera comeback på landslaget før VM i 1998. Han fekk med seg to kampar før han melde frå at dette gadd han ikkje likevel.

Boka har kome i fleire, oppdaterte utgåver: Den eg las var frå 2022.

Guffen tilrår.

Meir fotball på kulturguffebloggen
Odd Iversen og Odd Vanebo: Fotball er mitt liv (1975)
Andreas Hompland: Sogndal e laget (1982)
Jon Haaland: Tommy (1982)
Ola Chr. Nissen: Mini (1992)
Paul McGuigan og Paolo Hewitt: The Greatest Footballer You Never Saw (1997)
John Aizlewood: Playing At Home (1998)
David Peace: The Damned United (2006)
Jonathan Wilson: Inverting the Pyramid (2008)
Zlatan Ibrahimovic og David Lagercrantz: Jeg er Zlatan (2011)
Simon Kuper: The Football Men (2011)
Rob Smyth og Georgina Turner: Jumpers for Goalposts (2011)
Rob Smyth, Leif Eriksen, Mike Gibbons: Danish Dynamite (2014)
Rob Smyth og Scott Murray: And Gazza Misses the Final (2014)
Martin Fletcher: 56. The Story of the Bradford Fire (2015)
Diego Maradona (2019)
Steffen (2020)
Alfred Fidjestøl: Mine kamper (2020)
Nils Henrik Smith: 11 meter (2020)
Nils Henrik Smith: Entusiasme og raseri (2021)
Fever Pitch! The Rise of the Premier League, sesong 1 (2021)
Alt for Norge (2021)
FIFA Uncovered (2022)
Fever Pitch! The Rise of the Premier League, sesong 2 (2023)

Og litt Arsenal på kulturguffebloggen
The Gooner (1987-)
Nick Hornby: Fever Pitch (1992)
Fynn og Whitcher: Arsènal (2009)
Peter Storey: True Storey (2010)
Andrew Mangan (red.): So Paddy Got Up (2011)
Philippe Auclair: Thierry Henry. Lonely at the Top (2012)
Dennis Bergkamp: Stillness and Speed (2013)
Patrick Barclay: The Life and Times of Herbert Chapman (2014)
Mangan og Allen: Together (2014)
Fynn og Whitcher: Arsène and Arsenal (2014)
Amy Lawrence: Invincible (2014)
Tony Adams: Sober (2017)
Alan Smith: Heads Up (2018)
Amy Lawrence: 89 (2019)
Arsène Wenger: My life in Red and White (2020)
Arsène Wenger. Invincible (2021)

A-laget, sesong 2 (2025)

Dette er framleis ein fin serie, men denne sesongen var ikkje like bra som den fyrste. Det trur eg det er to grunnar til: Det er ikkje like nytt, noko av nyhendeverdien er vekke. Det er likevel viktigare at dei ikkje har like spanande gjestar denne gongen. Eg veit ikkje korleis utveljinga vert gjort, men til dei neste sesongane er det fint om ein ikkje tenkjer på å hanka inn dei største kjendisane.

Det er flott at Erling Braut Haaland, som truleg er den best kjende nordmannen i dag, tek seg tid til å vera med på dette, men det vert fort tydeleg at han ikkje har så mykje spanande å seia. Verre vert det når Sophie Elise dukkar opp - den episoden gjekk så mykje på tomgang at eg berre såg halvparten. Også episoden med oppdrettsarvingen Gustav Witzøe var relativt livlaus. 

Då er det langt meir interessant å sjå og høyra Chirag Patel (frå Karpe) og Atle Antonsen. Dei har historier å koma med, og her fungerer alt betre. 

Men dei verkelege stjernene er jo dei som intervjuar. Nokre er meir ekstroverte enn andre, men det osar likevel sjarm av dei aller fleste. 

Guffen er lunken. 

Mike Joyce: The Drums (2025)

The Smiths var det bandet eg høyrde mest på i 1980-åra, og er framleis det einaste bandet eg har reist eins ærend til England for å gå på konsert med. Entusiasmen for musikken deira dabba av utover 90-åra, og som alle andre fekk eg meir og meir avsmak for utspela til vokalisten Morrissey. Eg høyrer likevel av og til på dei, og svært mykje av det dei gjorde har halde seg bra.

Både Morrissey og gitaristen Johnny Marr har skrive sjølvbiografiske bøker. Denne boka er litt annleis - Joyce vel (grovt sett) å slutta med at bandet vert oppløyst. Han skriv at det er av di han vil leggja vekt på dei gode og positive minna, og det kan jo reknast som ei halvgod forklaring på kvifor han ikkje skriv noko meir enn ein fotnote om då han gjekk til søksmål mot Marr og Morrissey for å få utbetalt pengar han hadde krav på. Det fekk han. 

Også andre har skrive om historia til bandet, og det er nok det som er den største utfordringa til Joyce. Han kunne ha gjeve oss større innsikt i korleis det var å vera med i bandet, men han går aldri i djupna. Det aller meste av dette er altså kjent frå før. Det vert ikkje mykje betre av at han er ein middels skribent, og at dei halvgode anekdotane hans aldri vert noko meir enn halvgode anekdotar. 

Guffen kan ikkje tilrå dette.

Meir The Smiths på kulturguffebloggen
Simon Goddard: Mozipedia (2009)
Frode Grytten: Dronninga er død (2010)
Tony Fletcher: A Light That Never Goes Out (2012)
Morrissey: Autobiography (2013)
Julie Hamill: 15 Minutes With You (2015)
Johnny Marr: Set the Boy Free (2016)

Espen Løkeland-Stai og Svenn Arne Lie: En nasjon av kjøtthuer (2012)

Alle meiner visst noko om norsk landbrukspolitikk. Bøndene får skulda for det meste, som til dømes altfor høge matprisar, sjølv om ein skal ha rimeleg store bind for augene for å tru på slike påstandar. Denne boka forklarar kva som er gale med mykje av det som vert sagt om landbruket i Noreg. Dei to forfattarane tek eit oppgjer med det dei omtalar som ni mytar og ei løgn om norsk landbrukspolitikk.

Mytene fortel at norske bønder har sugerøyr ned i statskassa. Bøndene har skulda for dei høge matprisane. Få og store bruk er betre enn mange små. Ei liberalisering av marknaden gjev oss betre mat og større mangfald. Me vert stadig meir sjølvforsynte med mat. Me er ein nasjon av kjøtthuer. Det finst ikkje nok mat. Norske bønder har skulda for at liv går tapt i Afrika. Landbrukspolitikken vår er utforma for å motverka tunge trendar. Og løgna er at det ikkje finst noko alternativ.

Kvart kapittel tek utgangspunkt i påstandar, ofte framsett av politikarar (på høgresida). Så viser forfattarane kvifor dei som har sett fram påstandane er heilt på viddene, og underbyggjer det dei skriv med gode kjelder og mange tabellar. Her er mykje skremmande - me et til dømes meir og meir kjøt, og den største auken gjeld fjørfe, der me et ekstremt mykje meir enn for nokre tiår sidan.

Det er ei faktaorientert bok, og ein kan ikkje venta at tekstane i slike bøker sprudlar av skriveglede og overskot. Likevel - boka hadde vore meir lesverdig dersom det hadde vore litt meir liv i skrivinga. 

Guffen er lunken. 

Kjell Askildsen: Et stort øde landskap (1991)

Dette er ei relativt tynn bok. På dei 80 sidene er her sju noveller, og ved inngangen til kvar novelle er det to blanke sider (der tittelen på novella står på den eine). Det er sjølvsagt ikkje nokon direkte samanheng mellom sidetal og leseglede, og i denne boka er lesegleda stor. Jamt over er novellene finfine.

Det er det fleire grunnar til. Ein av grunnane er at hovudpersonane, som vel alle er men litt opp i åra, er misnøgde med eit eller anna, slik det går fram av tittelen på ei av dei - "Johannes's oppløftende begravelse". Hovudpersonane ber òg på løyndomar, og det er slettes ikkje alltid me finn ut kva desse løyndomane handlar om. Det er stas, og det viser noko av storleiken til Askildsen - viss han ikkje treng å visa oss kva løyndomar dei ber på, gjer han det ikkje. 

Guffen tilrår.

Meir Askildsen på kulturguffebloggen
Alt som før (1994)
Alf van der Hagen: Kjell Askildsen. Et liv (2014)
Vennskapets pris (2015)

Siri Hustvedt: Yonder (1998)

Siri Hustvedt har vel skrive om lag like mange sakprosa-bøker som skjønnlitterære bøker. Dette er den fyrste essay-samlinga hennar, og jamt over er dette verdt å lesa.

Opningsessayet, "Yonder", er glimrande. Ho skriv mykje om eige liv, om liva til foreldra, og om livet til farfaren. Ho skriv om stadar, ho skriv om minne, og ho skriv om korleis det var/er å høyra heime i to ulike land. Farfaren fekk ein fin sum pengar frå ein norsk slektning i 1961 og brukte pengane på å reisa til Noreg og familiegarden Hustveit for fyrste gong. Han hadde høyrt mykje om staden og kjende seg godt igjen - my grandfather remembered what he had never seen. 

Nivået er òg høgt når ho skriv om Vermeeer-måleriet på framsida av boka, når ho skriv om The Great Gatsby, og når ho skriv om sex og samliv i "A Plea for Eros". Der er ho kritisk til ein ny regel ved Antioch College - all seksuell kontakt må vera etter samtykke. Ho meiner at dette vil ta vekk mykje av gleda og det spontane ved sex.

Dei to siste essaya fenga meg mindre. I det eine skriv ho om Our Mutual Friend, den siste romanen til Charles Dickens, ein roman ho tok doktorgraden på. Dette essayet vert for omstendeleg, sjølv om det kan henda at det er meir spanande for dei som har lese romanen. Sluttessayet handlar om stilleben-måleri gjennom historia.

Guffen tilrår.

Meir Hustvedt på kulturguffebloggen
The Blindfold (1992)
The Enchantment of Lily Dahl (1996)
What I Loved (2003)
The Sorrows of an American (2008)
The Summer Without Men (2011)
Paul Auster og Siri Hustvedt (Bergen, 2.2.13)
The Blazing World (2014)
Memories of the Future (2019)